Mülga 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanundan (eTKHK)612F[1] farklı olarak613F[2] yürürlükteki 6502 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun (TKHK)614F[3], tüketici işleminin kapsamını genişletmiştir. TKHK m. 3 ve m. 83/2 hükümleri615F[4] ile 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu (TTK)616F[5] m. 864/1-5 hükmüne göre, bir tarafı tüketici617F[6] olan TTK’nın 4 ncü Kitabında düzenlenen taşıma işleri tüketici işlemi olarak kabul edilmiştir. Diğer bir ifade ile bir tarafı tüketici, diğer tarafı satıcı618F[7] ya da sağlayıcı619F[8] olan diğer tüm sözleşmeler gibi taşıma işleri de tüketici işlemi olarak kabul edilmiştir. Taşıma sözleşmesinin620F[9] tüketici işlemi olması, gönderenin (tüketicinin) lehine, taşıyıcının (sağlayıcının) aleyhine sonuçlar doğmasına sebep olacaktır. Zira sözleşme taraflarının hak ve yükümlülükleri, tüketici hukukunun amacı doğrultusunda, tüketici işlemi sayılmayan sözleşmelere göre farklı olacaktır. Bu farklılık, TKHK m. 4’de belirtilen ve sözleşmenin türü ve niteliğine bakılmaksızın tüketicinin taraf olduğu tüm hukuki ilişkilere uygulanması gereken temel ilkeler621F[10] ve bu ilkelerden biri olan; Kanun’un “amaç” kenar başlıklı birinci maddesinde yer verilen “tüketicinin aydınlatılması ve bilgilendirilmesi” şeklinde ifade edilen temel prensipten kaynaklanmaktadır. Sözleşme taraflarının yükümlülüklerini ihlal etmeleri, kusurun ve dolayısıyla mahkemece hüküm altına alınacak tazminatın miktarının belirlenmesinde rol oynamaktadır.

Tüketici hukuku kapsamında yurt içinde karayoluyla eşya taşıma işi, TKHK’da düzenlenen bir müessese değildir. Bu müessese, TTK’nın “taşıma işleri” (m. 850 ilâ 930, eTTK622F[11] m. 762 ilâ 815) üst başlıklı Dördüncü Kitabının ikinci kısmında, “eşya taşıma” üst başlığıyla genel olarak karayoluyla eşya taşınması (TTK. m. 856 ilâ 893, eTTK m. 768 ilâ 794) olarak, üçüncü kısmında ise “taşınma eşyası taşıması” üst başlığıyla, bir evden, bürodan veya benzeri bir yerden alınıp benzeri bir yere taşınan eşya olarak düzenlenmiştir (TTK m. 894 ilâ 901). Hemen belirtmeliyim ki, eTTK’dan farklı olarak yürürlükteki 6102 sayılı TTK taşınma eşyasını ayrı hükümlerle düzenlemiştir.

Genel olarak eşya taşımasında olduğu gibi623F[12], tüketici hukuku kapsamında da karayoluyla yurt içinde624F[13] taşınma eşyası dışındaki eşyanın taşınmasında TTK m. 876 ve 878 (eTTK m. 780/II ve 781/II) hükümleri ile taşınma eşyasının taşınmasında ise TTK m. 898 hükmü ile getirilen “sorumluluktan kurtulma” hallerinden yararlanamayan taşıyıcı, taşıma sırasında eşyanın zıya625F[14] ve/veya hasara626F[15] uğramasından ya da geç teslim edilmesinden ve diğer hallerden doğan zararı gidermek durumundadır.

Sözleşme ilişkisinde borcunu hiç ya da gereği gibi ifa etmeyen taraf/borçlu, bu yüzden diğer tarafın uğradığı zararı gidermek durumundadır. Sözleşmeye aykırılık nedeniyle ödenecek tazminat, borçlu edimini sözleşmeye uygun ve dolayısıyla gereği gibi yerine getirmiş olsaydı alacaklının mal varlığı hangi durumda olacak idi ise, bu durumla mal varlığının mevcut durumu arasındaki farktan ibarettir. Bu fark, müspet zararı ifade etmektedir. Bu durumda müspet (olumlu) zarar, fiili zarar ile mahrum kalınan kardan oluşmaktadır627F[16].

Kara taşıma hukukunda ise eşyanın zıya ve/veya hasara uğraması durumunda ödenecek tazminat; taşıma hukukunda kabul edilen sorumluluğun sınırlandırılması prensibi dikkate alınmak kaydı ile eşyanın piyasa değeri (TTK m. 880, 881; eTTK m. 785; TTK m. 899; CMR m. 23), gecikme halinde ödenecek tazminat ise yine sınırlı sorumluluk kuralı dikkate alınarak gecikilen süre ve taşıma ücreti esas alınarak saptanmaktadır (TTK m. 882/3 ve 875/3; e TK m. 780). Diğer hallerde ise yine Kanunda ön görülen temel kriterlere göre ödenecek tazminat saptanacaktır. Hemen belirtelim ki genel hükümlerden farklı olarak, yoksun kalınan kar ile dolaylı zararlar kural olarak istenemez. Örneğin taşıma sırasında bozulan yemden zehirlenen hayvanlar nedeniyle uğranılan zararların tazmini istenemez. Diğer bir ifade ile borcun yerine getirilmemesi nedeniyle uğranılan zararların tam olarak karşılanması yönündeki ilke, taşıma hukukunda geçerli değildir628F[17]. Bununla birlikte kara taşıma hukuku bakımından istisnai hallere, hem TTK’da hem de CMR’de yer verilmiştir629F[18].

Tazminatın hesaplanmasında esas alınacak eşyanın değerinin çeşitli varsayımlara göre belirlenmesinin Kanunla düzenlenmesi, önemli bir boşluğu doldurmayı amaçlamıştır. Ancak düzenleme emredici değildir. Bununla birlikte tazminata esas alınacak değerler bakımından taraflar başka şekilde anlaşabilir veya bunun belirlenmesini üçüncü kişilere bırakabilirler (TTK m. 880’in gerekçesi). Hemen belirtmeliyim ki, tazminatın belirlenmesinde eşyanın değerinin esas alınması ile taşıyıcının sorumluluğunun kural olarak sınırlandırılması, bir ölçüde taşıyıcıların çıkarlarının korunmasına hizmet etmekle birlikte, taşıma ücretlerinin aşırı yükselmesine engel olmak suretiyle gönderenlerin/gönderilenlerin çıkarlarına da hizmet ettiği söylenebilir630F[19].

Bu çalışmanın konusu; tüketici hukuku kapsamında, yurt içinde karayoluyla eşya taşımasında zıya, hasar ve gecikme ile diğer hallerde tüketicinin talep edebileceği tazminat ve kapsamının belirlenmesidir. Hüküm altına alınacak tazminatın saptanmasında; tüketicinin taşıma sözleşmesinden doğan hak ve yükümlülükleri ile ilgili olarak taşıyıcının tüketici işlemlerinin bütününe uygulanması gereken temel ilkelere uygun hareket edip etmediği ve özellikle bu ilkelerden olan tüketiciyi aydınlatma ve bilgilendirme ödevini yerine getirip getirmemesi; kusurun belirlenmesinde önem arz etmektedir. Zira bu husus müterafik kusurun belirlenmesinde önemlidir. Müterafik kusur ise hüküm altına alınacak tazminat miktarının belirlenmesinde rol oynayacaktır.

Bu çalışmanın konusu olan tüketici hukuku kapsamında, yurt içinde karayoluyla yapılan eşya taşımasından doğan ve tüketicinin talep edebileceği tazminat; dört ana başlık altında planlanmış ve incelenmiştir. Birinci başlıkta, zıya ve/veya hasar halinde tazminat, ikinci başlıkta gecikmeden doğan tazminat, üçüncü başlıkta, sorumluluk sebeplerinin çokluğu halinde, haksız fiil veya diğer sebeplere dayanılmasında tazminat ve nihayet dördüncü başlıkta; diğer hallerden doğan tazminat ayrıntılı ve yeri geldiğinde eTTK hükümleri ile karşılaştırmak suretiyle incelemek amaçlanmıştır.