Esasen bu çalışmayı tarihin akışını değiştirdiğini düşündüğümüz ve bizim tarihimizi de derinden etkileyen birkaç isim üzerine yapmayı düşünmüştük. Sonradan farklı yayınevlerinde, benzerlerini görünce biz de yüze yakın isimle bir liste hazırlamak istedik.

Bu çalışmanın esin kaynağı olan Michael J. Hart’ın “Dünyanın En Etkin 100” isimli çalışması giriş kısmında; “Okur kendi listesini oluşturma deneyimini yaşamaya çağrılmaktadır-herhangi bir alanda en etkili, en ayrıcalıklı ya da başka yönleriyle üstün kişilikler olabilir bu listede. En etkili 100’ü” yaratma süreci benim için hem büyüleyici hem de eğlenceliydi ve inanıyorum ki sözler de kendi liste veya listelerinizi oluştururken harcayacağınız zihinsel çabadan hoşnut kalacaksınız. Listenizdeki isimler benimkilerle çakışmayacaktır, zaten çakışmamalıdır da. Örneğin, gelmiş geçmiş “en büyük güç sahibi 100” üzerinde kafa yormayı yeğleyebilir ya da “en karizmatik 100” üzerinde düşünmeyi tercih edebilirsiniz. Eğer “en etkili” kişi adaylarını belirlemeyi seçerseniz, umarım çalışmanız site, benim çalışmamın bana kazandırmış olduğu gibi tarihe yeni bir bakış açısı kazandırır.” ibareleri yer almaktadır. Ve bu çalışma, yazarın bu çağrısına uyularak hazırlanmış bir çalışmadır.

Bu çalışmayı hazırladığımız sırada sadece listeye kimleri alacağımızı düşünüyorduk. Hart haklıydı. Bizim düşündüğümüz isimler onunkilerden oldukça farklıydı. Bazı durumlarda bir komutan, bazı durumlarda bir düşünür, bazen bir ekonomist bazen bir kaşif önemli olabilirdi. Bu nedenle daha çok alfabetik bir listeyle kısa biyografiler hazırlayarak liste hazırlamayı okuyucuya bırakmak istedik.

Konu üzerine yazılmış, dikkate alınabilir her türlü kaynak çalışmaya esas alındı. Pek tabi internet önemli bir kaynakçaydı. Michael J. Hart listesini hazırladığında online dünya bu kadar gelişmemişti. İnsanlar bilgiye çok daha kısa sürede ulaşamıyor, karşılaştırma yapma imkanı bulamıyordu. Değerlendirme yapma imkanı sınırlıydı. Oysa günümüz dünyasında telefon tuşlarıyla bile bazı bilgileri sınama ve değerlendirme imkanına sahibiz. Yine de bir kitabın yaptığı etkiyi en etkili çevrimiçi sitenin yapabilmesi mümkün görünmüyor.

Bu çalışmanın hazırlanmasında bir diğer amaç, okuyucunun tarihe mal olmuş insanlar üzerinde kendisini bulmasını sağlamaktır. Bu insanlar nasıl çalıştılar, tarihe, bilime ya da sanata ne gibi katkıları oldu? Zorlukları nasıl aştılar? Aile hayatları, inançları ve temel çalışma alanları dışındaki çalışma alanları nelerdi? Öğrenim ve çalışma hayatları nasıl geçti ve tarihe mal olmuş karakteristik sözleri var mıydı?

Michael J. Hart’ın listesinde Türk bilim insanı, düşünür ya da komutan yoktu. Bize göre bu yaklaşım tarzı onun önyargılı olduğunu gösteriyordu. Kanuni, İbn-i Sina, Biruni ya da Mevlana olmadan ve üstüne üstelik Atatürk olmadan böyle bir listeyi hazırlamak Türk ve dünya tarihine göre haksızlıktı. Biz de bu haksızlığı bir nebze de olsa gidermek istedik.

Türkiye’de bilimsel çalışmaların yetersiz olma nedenlerini tespit etmek gerekir. Uzun süren savaşlar, bilimsel birikimin olmaması, transfer suretiyle elde edilen bilgi ve teknolojinin toplumun geniş kesimlerince benimsenmemesi temel sebeplerdir. Matbaanın oldukça geç kullanılmaya başlaması, kitapların yaygınlaşmasını engellemiş ise de kitaplar yayınlansa da okuyacak ve okuduklarını anlayıp geliştirecek bir neslin bulunmaması da önemli bir eksiklik olarak görünüyor.

James Watt, kasabasında bulunan bilim kütüphanesi için 100 poundluk bir yardım yapmıştı. Bu yardım bugün yazılan biyografisinde dahi yer alıyor. Türk tarihinde kıyaslanabilecek bir bilim insanı bulmak mümkün görünmediği gibi halk kütüphaneleri dışında bilim kütüphanesini hayal etmek dahi imkansız. Halk kütüphanelerinin ne kadar yaygın olduğu ve kimlerin hangi amaçlarla oralara gittiği ya da kullandığı ilgili herkes tarafından bilinmektedir.

Özellikle 19. yüzyıl bilim adamlarının çalışmalarını kısa sürede yayınlamış ve toplumla paylaşmış olmaları takdire değer. Ülkemizde yayıncılığın gelişmemiş ya da sadece ticari amaç taşıyan ellerde toplanmış olması da bilimsel çalışmaların gelişmemesinin bir diğer nedenidir.

Gerek sanayi devrimi gerekse öncesi ve gerekse sonrasında Avrupa’da ortaya çıkan teknolojik buluşlar sırasında Osmanlı topraklarında büyük siyasi olaylar, savaşlar ve ayrılıkçı fikirler hüküm sürmekteydi. Bu olaylar da bilimsel çalışmaların yapılmasını ve geliştirilmesini engellemiştir.

Çağları aşan insanlar kişiden kişiye ya da değerlendirmeyi yapan kişinin sahip olduğu donanıma göre değişebilir. Toplumbilimciler, hukukçular, din adamları ya da mucitler, bilim adamları da olabilir. Zaferler kazanan komutanlar da çağları aşabilir. Biz bu çalışmada genel olarak etkili bulduğumuz isimleri alfabetik sıraya göre değerlendirmek istedik.

Bu çalışmanın yapılmasının bir diğer nedeni, bilim adamı, hukukçu, din adamı ya da komutan olmak isteyen ya da olan, herkes bu çalışmada kendisini bulsun istedik.

Çalışmanın amacına ulaşması dileğiyle…         

Mehtap Taneri/Gökhan Taneri

2020-Adana