Modern sürüm-dağıtım yöntemlerinden biri olan Franchising, Fr alanın işletme organizasyonunun Fr verenin belirlediği sistem modeline kapsamlı biçimde uydurulması sonucunu doğuran bir fonksiyonel işbirliğidir. Bu işbirliği, Fr alan ile Fr veren arasında akdedilen franchise sözleşmesi ile kurulur.

Franchise sözleşmesi, franchise verene ait “üretim, işletme ve pazarlama sistemini” meydan getiren gayri maddi haklar üzerinde franchise alana kullanma yetkisi verme, franchise alanı bu sisteme dâhil etme ve destekleme; franchise alanın da franchise verenin belirlediği ilkeler doğrultusunda franchise verene ait olan gayri maddi malları kullanma, kendi ad ve hesabına sürümünü sağlama ve bedel ödeme borcu altına girdiği, tam iki tarafa borç yükleyen ve sürekli nitelikte isimsiz bir borç ilişkisidir^[1].

Rekabet Kurumu tarafından yayınlanan 03.06.2009 kabul tarihli Dikey Anlaşmalara İlişkin Kılavuz’da^[2] ise “Franchise Anlaşmaları” başlıklı 183. Paragrafta franchise anlaşmaları şu şekilde tanımlanmıştır.

“…malların veya hizmetlerin dağıtımında kullanılacak olan, özellikle marka, işaret gibi fikri haklarla ve know-how’la ilgili lisanslar içerirler. Fikri hak ve know how lisanslarına ek olarak franchise veren genellikle sözleşme süresinde franchise alana ticari ve teknik yardım sağlar. Lisanslar ve yardımlar franchise paketinde iş metodunun tamamlayıcı parçalarıdır. Bu unsurlar karşılığında franchise alan tarafından franchise verene bir franchise ücreti ödenir. Franchising, franchise verenin sınırlı bir yatırımla ürünleri için yeknesak bir dağıtım ağı kurmasını mümkün kılar. İş metodu ile ilgili hükümlere ek olarak franchise anlaşmaları genellikle dağıtılan ürünle ilgili olarak özellikle seçici dağıtım ve/veya rekabet etmeme ve/veya münhasır dağıtım veya bunların daha zayıf formlarıyla ilgili çeşitli dikey sınırlamaların bileşimlerini de içerir.”

Franchise sözleşmelerine karakterini veren asli/tipik edimler şunlardır^[3]:

• Franchise verenin, franchise alana sistemindeki fikri ve sınai unsurları kullandırması, franchise alanı desteklemesi
• Franchise alanın sürümü arttırması, kendi ad ve hesabına hareket etmesi
• Franchise sistemi ve bedelidir.

Franchise sözleşmelerinde genellikle bir giriş veya önsöz bölümü bulunur. Bu giriş bölümünde Fr verenin fikri ve sınai birçok unsurdan oluşan üretim-işletme ve pazarlama sistemine dayanan ticari etkinliği ve müşteri nezdinde sahip olduğu imaj vurgulanır, sözleşmenin amacı ile tarafların asli yükümlülükleri, ana hatlarıyla özetlenir. Giriş bölümünden sonra sırasıyla tarafların hak ve yükümlülükleri, sözleşme süresi, sona ermesi, sözleşme sonrası yükümlülüklere, uyuşmazlık durumunda hakem kayıtlarına veya yetkili mahkeme şartlarına yer verilmektedir.

Diğer sürüm-dağıtım sözleşmelerinde olduğu gibi franchise sözleşmelerinde de içerik önceden sistemin hâkim unsuru tarafından belirlenmiş, hazır durumdadır. Franchise sözleşmelerinin içeriği, franchise veren tarafından franchise sisteminin oluşturulması aşamasında belirlenir ve belli bir franchise zincirinde yer alan bütün franchise alanlarla yapılan her münferit sözleşmede -somut ilişkinin gerektirdiği bazı farklılıklar dışında- aynı içerik kullanılır. İstisnai olarak franchise sözleşmeleri birbirinden indirim oranı, faaliyet bölgesi vb. gibi konularda değişiklik gösterebilmektedir. Ancak istisnai nitelikteki bu farklılıklar dışında muhteva aynıdır. Bu, sürüm sistemini tüm satış aracıları için yeknesak biçimde düzenleme gereği ve ihtiyacının doğal bir sonucudur^[4].

Franchise verenin önceden tek taraflı belirlediği franchise genel koşulları, bireysel sözleşmenin kurulması sırasında genellikle müzakere konusu edilmeksizin franchise alana dikte edilir. Bu yönüyle, franchise sözleşmesi hükümleri TBK m.20 anlamında, “genel işlem şartı” niteliğindedir ve TBK m.20 vd. hükümleri kapsamında denetime tabidir. Franchise sözleşmesi genel koşullarında, sözleşme şartlarının tek tek karşılıklı müzakere edilerek kabul edildiğine ilişkin olarak konulan kayıtlar, bu hükümleri genel işlem şartı olmaktan çıkarmaz. Asıl olan, franchise alana genel koşulun içeriğine etki etme olanağının gerçekte sağlanmış olmasıdır (TBK.m.20/f.3).

TBK m.20 vd. hükümlerinin uygulama alanı kişi ve konu bakımından sınırlandırılmamıştır^[5]. Bu hükümler, tüketici sözleşmeleri dışında sözleşme taraflarının vasfına, sözleşmenin konusuna, ait olduğu alana bakılmaksızın kural olarak uygulanırlar. Her iki tarafı da tacir sıfatını taşıyan franchise sözleşmeleri de TBK. m.20 vd. hükümlerinin uygulama alanına girmektedir.

Fakat Türk Borçlar Kanunu’nun genel işlem şartlarına ilişkin m.20-25 hükümlerinden bazılarının franchise sözleşmelerine uygulanması tereddüt yaratıcıdır.

Aşağıda, TBK m.20 vd. hükümlerinin franchise sözleşmelerine uygulanması bakımından genel bir değerlendirme yapılacaktır.