Genetik bilimi, genlerin yapı ve işlevlerini incelemektedir. Başta tıp alanı olmak üzere tarım, gıda, çevre, kimya, enerji alanlarında, iş ve sigorta sektörlerinde, medeni hukuk ve ceza hukuku alanlarında yararlanılan gen teknik uygulamaları insan ve toplum yaşamına olumlu katkılarda bulunmaktadır.

Gen bilimindeki gelişmeler insanlığa olumlu katkılarda bulunmakla birlikte, önemli biyoetik tartışmaları da beraberinde getirmektedir. Gen araştırmalarındaki gelişmelerin, insanlığa hizmet etmek amacının yanısıra, insanlık aleyhine ve insan onuruna aykırı çalışmalar için de kullanılabileceği gözönüne alınmalıdır. Zira gen bilimi, artık insan DNA’sının sırlarını çözmekte, genlerle ilgili bilgilerin toplanmasını ve hatta genetik müdahaleleri mümkün kılmaktadır. Bu da genetik ayrımcılık ve “ısmarlama insan” ihtimalini ve tartışmalarını gündeme getirmektedir.

Gen analizleri sağlık alanında biyoteknoloji uygulamalarının önemli bir basamağını oluşturmaktadır.  Gen teknolojisinin tıp alanına sağladığı en büyük katkı, genetik hastalıkları önceden tespit edebilme imkanı sağlamasıdır. Moleküler genetik bilimindeki ilerlemelerin gen teknolojisi alanına yansıması ve İnsan Genom Projesi[1] sayesinde hastalıklara neden olacak genlerin haritalanması genetik hastalıkların önceden tespitine olanak sağlamıştır[2].  Bu gelişmenin en büyük faydası, doğum öncesi saptanması halinde, genetik hastalıkların önüne geçilebilir ve doğum kusurlarının giderilebilir olmasıdır[3]. Doğum öncesinde yapılan genetik analizler ceninin engelli olarak dünyaya gelme ihtimalini ortaya koymuşsa, hamileliğin sonlandırılmasına karar verilebilecektir. Gen tekniği alanındaki çalışmaların ilerlemesi, özellikle yan etkisi olmayan gen tedavi uygulamaları ile daha başarılı sonuçların elde edilebileceği, mesela gebelik sonlandırılmadan doğum kusurlarının giderilebileceği ümit edilmektedir[4].

Gen teknik uygulamaları ilaç endüstrisini de geliştirmektedir. Günümüzde bazı hormon, protein ya da genlerin bakterilerde klonlanmasıyla elde edilen ilaçlar ve aşılar pek çok hastalığın tedavisinde kullanılmaktadır[5].

Hukuk alanında da gen analizlerinden yararlanılmaktadır. DNA analizleri ile çocuğun ana ve babasının kim olduğu tespit edilerek soybağının kurulmasında kesine yakın sonuçlara ulaşılmaktadır[6]. Ceza davalarında, suçlunun ya da mağdurun vücudundan alınan ve olay yerinde bulunan herhangi bir doku, saç teli, tırnak, sperm ve kan gibi organik örneklerle yapılacak DNA testi sonucunda aydınlatılamamış ya da şüphe duyulan hususlar netliğe kavuşturularak, mağdur veya suçlunun kimliğinin tespiti kolaylaşmaktadır[7].

Gen analizleri konusunda etik açıdan tartışmalar yapılmaktadır. Özellikle iş ilişkilerinde ve sigortacılıkta gen analiz sonuçlarının kullanılması birçok etik sorunun da doğmasına neden olacaktır. Örneğin işverenin, iş sözleşmesi kurulmadan önce işçi adayından gen testi isteyip isteyemeyeceği ve işçinin de kendi genetik yapısı ile ilgili bilgileri işverenle paylaşmak hususunda yükümlü tutulup tutulamayacağı, üzerinde ciddiyetle düşünülmesi gereken konulardır[8].

Sigorta alanında da gen analizlerinin olumsuz etkileri olabilecektir. Sigortacının sigorta ettirenden gen analizi istemesi toplumda bazı kişilerin bazı risklere karşı hiçbir zaman sigorta edilememesi tehlikesini doğuracaktır[9].

Gen analizleri, gelecekte daha da belirginleşecek olan genetik ayrımcılığa sebep olabilecektir. Genetik ayrımcılık gebelik öncesi (İn vitro fertilizasyon (İVF) uygulamalarında), doğacak çocuğun cinsiyetinin belirlenmesi şeklinde de ortaya çıkmaktadır. Çiftler, ana rahmine yerleştirilecek embriyonun cinsiyetini kendileri seçebilecek ve arzu ettikleri cinsiyetteki embriyonun ana rahmine yerleştirilmesini isteyebileceklerdir. Burada arzu edilen cinsiyette olmayan sağlam embriyoların ne olacağı etik sorunundan başka, çiftlere, doğacak çocuklarının cinsiyetlerini önceden belirleme hakkı[10] verilmesinin de, üzerinde düşünülmesi gereken etik ve hukuksal sorunlardan olacağı muhakkaktır[11]. Gen analizleri sayesinde cinsiyet tercihinden de öte, doğacak çocuğun fiziksel bazı özelliklerini seçmek dahi mümkün olacaktır. Tıbbi gereklilikler dışında kalan bu tür nedenlerle genetik müdahalelerde bulunulup bulunulamayacağı ve müdahalelere izin verildiği zaman tek tip insan yaratmaya kadar varacak biyolojik tehlike, etik sorunların boyutlarını iyiden iyiye gözler önüne serecektir[12].

Tez çalışmamızda Gen analizlerinin Hukuki ve Etik boyutu incelenecek olmakla birlikte, konunun hukukçular tarafından az bilinmesi nedeni ile konuya ilişkin bazı tıbbi kavramların açıklanması gerekliliği ortaya çıkmıştır. Ancak söz konusu kavramlar genel olarak ve tıbbi ayrıntılara çok girilmeden, sadece konunun anlaşılabilirliği açısından fikir vermek amacıyla ele alınmış ve bu konuda temel ve sınırlı tıp kaynakları kullanılmıştır.

Tez çalışmamızın birinci bölümünde genel olarak Gen Analizleri konusu açıklanmaya çalışılmıştır. Bu bölümde gen analizi kavramı ve tarihçesi, gen analizi yöntemleri ve türleri açıklanmış, gen analizlerinin sınıflandırılması yapılmıştır. Birinci bölümün sonunda kısaca gen analizleri sonucunda elde edilen verilerin kullanımından doğan yarar ve sakıncalara yer verilmiştir.

Çalışmamızın ikinci bölümde, Hukuki ve Etik Boyutuyla Gen Analizleri ele alınmış, etik ve biyoetik kavramları açıklandıktan sonra, genetik araştırmalar ve uygulamadaki etik ilkelere değinilmiştir. Bu bölümde, gen araştırmalarının hukuksal çerçevesine ve genetik çalışmalara ilişkin karşılaştırmalı hukuktaki düzenlemelere de yer verilmiştir. “Karşılaştırmalı Hukuktaki Düzenlemeler” başlığı altında özellikle, Avrupa Birliği Hukuku, Alman Hukuku, İsviçre Hukuku, Amerika Birleşik Devletleri ve Türk Hukuku’ndaki düzenlemeler incelenmiştir.

Tez çalışmamızın üçüncü bölümünde, “Gen Analizleri ve Hukuki Sorunlar”a yer verilmiştir. Bu bölümde, genetik bilgilerin açıklanması, saklanması, DNA verileri ve Milli DNA Veri Bankası Kanunu Tasarısı incelenmiş, kişilik hakkı ve gen analizi konularına değinilmiştir. Üçüncü bölümde son olarak, kişisel veri olarak gen analizleri konusu incelenerek, Kişisel Verilerin Korunması Kanunu kapsamında değerlendirmelere yer verilmiştir.

Tez çalışmamızın sonuç bölümünde ise, gen analizlerine yönelik tespit edebildiğimiz sorunlar ve bunlara yönelik çözüm önerilerine yer verilmiştir.